Keywords:

Öz: Giriş: Bu çalışma ile son yıllarda hızla gelişen ve dönüşen Çanakkale kentsel alanındaki mahalle parkları, çocuk oyun alanları ve spor alanları potansiyelinde verimlilikler araştırılmıştır. Merkez mahalleler kapsamında kişi özelinde söz konusu aktif yeşil alanların değerleri belirlenerek endekslenmiş ve verimliliklerinin ortaya konmasında, mahalleler arasındaki doğrusal uzaklıklar ile aktif yeşil alan türlerinden herhangi birisinin en uzak konuta olan uzaklığı dikkate alınmıştır. Söz konusu iki uzaklığın birbirleri ile ilişkilendirilmesi sonucunda mahalle özelinde aktif yeşil alan verimlilik değişme değerleri elde edilmiştir. Ortalama endeks değerlerinin en yükseği 100 olduğundan, aktif yeşil alan olanaklarının endeks değerleri değişmemiştir. Bu değerler ile verimlilik değişim değerleri ilişkilendirildiğinde, Çanakkale kenti merkez mahallelerindeki aktif yeşil alan dağılımlarının yeterli ve dengeli olduğundan söz etmek çok doğru görünmemektedir. Farklı mahallelerdeki kullanıcıların diğer mahallelerdeki aktif yeşil alan olanaklarından istifade etmeleri ile, bu mahallelerdeki aktif yeşil alan olanaklarının verimlilikleri arasında ters ilişki olduğu gözlenmektedir. Dolayısıyla aktif yeşil alan varlığı yetersiz olan çevre mahallelerin kullanıcılarının aktif yeşil alan olanaklarından yararlandıkları diğer mahallelerdeki bu olanakların verimlilikleri kullanma potansiyelinin azlığı/çokluğu durumlarına göre ters orantılı olarak artmakta ya da azalmaktadır. Amaç: Bu çalışma, Çanakkale kenti merkez mahallelerinde yer alan mahalle parkları, çocuk oyun alanları ve spor alanlarının verimliliğini belirlemek amacıyla yapılmıştır. Kapsam: Yapılan bu çalışmanın evrenini, Çanakkale kenti merkez mahalleler kapsamında yer alan mahalle parkı, çocuk oyun alanı ve spor alanı donatılarından oluşan “Aktif Yeşil Alanlar” teşkil etmektedir. Sınırlıklar: Çalışmada, Çanakkale İmar Planı üzerinde, AutoCAD ortamında çalışırken gerek mahallelerin merkezleri arasındaki uzaklıkların belirlenmesinde gerekse herhangi bir aktif yeşil alanın en uzak konuta mesafesinin belirlenmesi olsun, uzaklık tespitlerinde hassas ve tekrarlı (teyit amaçlı) uygulamaların yapılması gereği zorunlu olmuştur. Yöntem: Çalışmada aktif yeşil alanlar ile ilgili verilere Çanakkale Belediyesi İmar Planı, Google Earth ve AutoCAD ortamında yapılan ölçümler ile yerinde gözlem ve tespitler kapsamında ulaşılmıştır. Her mahalle özelinde gerekli nüfus miktarları ise, TUİK (2017)’ den elde edilmiştir. Öncelikle Mahalle düzeyinde aktif yeşil alan değerleri ve potansiyeli belirlenmiştir. Her bir aktif yeşil alan türü için kişi özelinde değerler hesaplanmıştır. Bunun için her mahallede bulunun mahalle parkı ve spor alanı o mahallenin 13 yaş üstü nüfusuna oranlanarak bulunmuştur. Çocuk oyun alanında ise, kişi başına değer 0-12 yaş nüfus dikkate alınarak belirlenmiştir. Her aktif yeşil alan türü için kişi başına değerlerin en yükseği 100 kabul edilmiş, diğer değerler buna oranlanarak her aktif yeşil alan türü için endeks değerleri hesaplanmıştır. Sonra mahalle düzeyinde aktif yeşil alan endekslerinin aritmetik ortalaması alınmıştır. Her mahalle için Aktif Yeşil Alan Olanakları Endeksi değerlerinin tespiti, o mahallenin ortalama endeks değeri, mahalleler içindeki en yüksek ortalama endeks değerine oranlanıp 100 ile çarpılması sonucu elde edilmiştir. Aktif yeşil alan olanaklarının verimlilik değişim değerlerinin hesaplanmasında mahalle merkezleri arasındaki uzaklık ve herhangi bir aktif yeşil alanın en uzak konuta olan mesafesi (2,23 km) belirleyici olmuştur. Dolayısıyla, mahalle merkezleri arasındaki uzaklık 2,23 km den büyükse “0” kabul edilmiş, küçükse VDGAB = 1 – (UAB / KUG) eşitliğiyle hesaplanmıştır (VDGAB = Mahalleler arasındaki aktif yeşil alan verimlilik değişim değeri; UAB = Mahalleler arasındaki Uzaklık; KUG= Herhangi bir aktif yeşil alanın en uzak konuta mesafesi). Verimli aktif yeşil alan olanakları setinin hesaplanması, herhangi bir mahalle için, o mahallenin diğer mahallelerle olan verimlilik değişim değerleri birbirinden bağımsız tüm mahalleler için yeşil alan endeks değerleri ile çarpılarak toplanır. Daha sonra da yine o mahallenin ortalama verimlilik değişme değerine oranlanarak bulunmuştur. Bulgular: Çalışmada uygulanan yöntem kapsamında üç farklı aşamada bulgular değerlendirilmiştir: 1. Aktif Yeşil Alan Varlığı. Öncelikle, Çanakkale’nin 1/5000 Ölçekli Nazım İmar Planından elde edilen ve yapılan arazi çalışmaları ile teyit edilen aktif yeşil alanların miktarları ortaya konmuştur. Mahalle bazında ortaya konan bu miktarlar o mahalle için elde edilen uygun nüfus miktarına bölünerek kişi özelinde yeşil alan değerleri bulunmuştur. Bu değerlere göre nüfus azlığından dolayı Namık Kemal Mahallesi endeks değerleri yüksek çıkmıştır. Çocuk oyun ve spor alanları ise bütün mahallelerde nispeten düşük değerler vermiştir. 2.Aktif Yeşil Alanların Verimlilik Değişme Değerleri için ilk olarak A ve B mahalleleri arasındaki doğrusal uzaklıkların (UAB), 0.40 km ile 4,01 km arasında dağılım gösterdiği görülmüştür. Ayrıca, çalışma alanındaki yeşil alanlar (G) ile en uzak konut arasındaki mesafelere bakılmış ve en uzak mesafenin (KUG) ise 2.23 km olduğu tespit edilmiştir. Tüm mahalleler potansiyelinde karşılıklı yeşil alan yararlanmalarındaki (verimliliklerinin) değişim miktarları, mahalleler arasındaki doğrusal mesafe 2.23 km’den büyük ise “0” değeri verilmiş, küçük ise VDGAB = 1 – (UAB / KUG) denklemine göre bulunmuştur. 3.Verimli Aktif Yeşil Alan Olanakları her bir mahalle için, o mahallenin diğer mahallelerle arasındaki verimlilik değişme endeks değerleri, diğer mahallerden ilgili olanların yeşil alan endeks değerleri ile ayrı ayrı çarpılarak tümü toplanır. Toplam, söz konusu mahallenin verimlilik değişim endeks değerlerinin toplamına bölünerek elde edilmiştir. 7 adet merkez mahallenin yeşil alan endeks değerlerinin geniş bir aralıkta (10,73 ile 100) dağıldığı görülürken, verimlilik yeşil alan değerleri 3,43 ve 39,41 gibi daha dar bir aralıkta dağılmıştır. Yeşil alan endeks değeri 100 olan Namık Kemal Mahallesi’nin verimlilik yeşil alan değeri 4,05’e gerilemiştir. Bunun gibi İsmetpaşa, Fevzipaşa ve Esenler Mahallesi’nin verimlilik yeşil alan endeks değerleri de gerilemiştir.. Dolayısıyla bu mahallelerdeki yeşil alanlar diğer mahalle sakinleri tarafından kullanma eğilimine girerek bu mahallelerdeki yeşil alanların yararlanma oranlarını düşürmektedirler. Bunun tersine, yeşil alan endeks değerleri 32,10, 26,63 ve 15,90 olan aynı sırayla Barbaros, Cevatpaşa ve Kemalpaşa Mahallelerinin verimlilik yeşil alan değerlerinin ise, 39,41, 31,53 ve 37,28 olarak arttıkları görülmüştür. Bu durum, bu mahallelerdeki nüfusun, rekreasyonel gereksinimlerini diğer mahallelerdeki yeşil alan olanaklarıyla karşıladıklarını göstermektedir. Verimlilik yeşil alan değerlerinin yüksek oluşu da bununla ilişkilendirilebilir. Buradan, bir kentdeki bölgesel aktif yeşil alanların sayıca ve alanca fazla olmalarının verimlilikle ilişkilendirilemeyeceği sonucuna varılabilir. Öyle ki, dağılımında eşitsizlik olan yeşil alanların kent genelinde yararlanma yüzdeleri, verimlilik yeşil alan değeri itibariyle azalan yönde ise fazla; artan yönde ise az olmaktadır. Fazla kullanım yüzdesi de doğal olarak yeşil alandan yararlanma yüzdesini azaltacağından aynı zamanda kullanıcıların elde edecekleri hazzın da azalmasına neden olacaktır. Sonuç: Çalışmada elde edilen bulgulardan birbirini doğrulayan iki sonuca ulaşılmıştır. 1. Aktif yeşil alan miktarları yetersiz olan mahallelerdeki kullanıcılar diğer mahallelerdeki bu yerleri kullanım potasına alarak Çanakkale kentsel alanındaki aktif yeşil alanlar üzerinde verimlilik azalması açısından etkili olmaktadır. Çanakkale Kentsel Alanı, mevcut durumu itibariyle nitelikli yapılaşmadan ve kentsel yaşam kalitesinden uzaktır. Kent, Güneye ve Güneybatıya meyilli kentsel gelişimi ile birlikte merkezi kesimlerine göre daha fazla yeşil alan tesis edilebilecek alan potansiyeline sahiptir. Nitekim kent merkezinde kişi özelinde aktif yeşil alan miktarı, 8 m2 ye kadar ulaşabilmektedir. Yasal değere yakın (10 m2 /kişi) bu değerlerin, Fevzipaşa, Kemalpaşa ve Namık Kemal Mahallelerindeki 0-12 yaş ve 13 yaş üstü nüfuslarının diğer mahallelere göre nispeten daha az değerlere sahip olmasından kaynaklandığı düşünülmektedir. Söz konusu mahallelerdeki yeşil alanlar diğer mahalle nüfuslarının çekim alanı durumundadırlar. Doğal olarak bu mahallelerdeki aktif yeşil alanların verimlilik değerlerinin düşmesi de kaçınılmaz görünmektedir. 2. Herhangi bir mahalledeki aktif yeşil alan varlığı, standarda yakın, hatta üstünde dahi olsa çevre mahallelerdeki nüfusun kullanma meyilinde olması, hem bu alanların verimliliği, hem de kullanıcıların rekreasyonel eğilimlerinden sağlayacakları haz önemli ölçüde azalacaktır. Aktif yeşil alan planlaması yapılırken kent geneli ve mahalle-kişi özelinde alan değerleri, kullanıcılara olan uzaklıkları ve nüfus özellikleri de dikkate alınarak yasal değerlere yakın eşit dağılım arz etmesi öncelikli olmalıdır. Kentlerin hızla geliştiği, dönüştüğü günümüzde açık yeşil alan sistemleri de bu dönüşümden etkilenmektedir. Çalışmada ulaşılan Verimli Aktif Yeşil Alan Olanakları Seti değerleri, bu ve benzer çalışmalar için model ve yol gösterici olabilecektir.

Anahtar Kelimeler: Aktif Yeşil Alan Verimliliği, Kentsel Yaşam Niteliği, Verimlilik Değişmesi, Çanakkale.