| |
Giriþ: Ýnsanoðlunun varoluþuyla birlikte bitki ve hayvanlarla iliþkisi baþlamýþtýr. Ýnsanoðlu bitki ve hayvanlarý öncelikle beslenme amaçlý kullanmýþ, daha sonraki zamanlarda bunlardan günlük hayatýnda kullanabileceði kýyafet ve aletler yapmýþtýr. Yerleþik hayata geçmediði dönemlerde, bitkileri bulunduklarý yerlerde tüketmiþler, yerleþik hayata geçtikten sonra faydalandýklarý ve yenilebilen bitkileri yerleþim alanlarý yakýnlarýnda yetiþtirmeye baþlamýþlardýr. Yerleþim alanlarýndaki nüfus artýþý ve yapýlaþma nedeniyle tükettikleri bitkileri yaþam alanlarýndan uzak bir yerde yetiþtirmek zorunda kalmýþlardýr. Ayný zamanda bazý bitkileri de yaþam alanlarý ve çevresini güzelleþtirmek için kullanmýþlardýr. Günümüzde de bitkiler, güzel görünüþü ve renk etkileri ile kentsel alanlarýn peyzaj düzenlemelerinde daha etkin kullanýlýr hale gelmiþtir. Yoðun ve hýzlý kent yaþamý içinde insanoðlunun doðaya özlemini az da olsa karþýlayan bitkisel tasarýmlarýn bulunduðu çevreye birçok katkýsý vardýr. Peyzaj düzenlemelerinde kullanýlan süs bitkileri, kentin havasýný temizler, oksijence zenginleþtirir, hava akýmýný ve nemi düzenler, sýcaklýk artýþýný önler, rüzgar hýzýný azaltýr, ýþýk yansýmalarýný veya göz kamaþtýran ýþýðý azaltýr, gürültüyü absorbe eder, kent içinde küçük ekosistem ve mikro klima alanlarý meydana getirir, bu ekosistemler kuþlar, böcekler ve sincaplar gibi canlýlar için yaþam alaný oluþturur. Ýnsanlarýn eðlenme, dinlenme, spor etkinlikleri gibi ihtiyaçlarý için alanlar meydana getirir. Peyzaj tasarýmýnda kullanýlan bitkiler estetik ve fonksiyonel özellikleri dikkat edilerek seçilir. Bitkisel tasarýmýnda kullanýlan süs bitkileri çiçek, yaprak, meyve ve formu ile görsel etki oluþturan bitkilerdir. Kullaným amacýna göre süs bitkileri; kesme çiçek, iç mekan (saksýlý) süs bitkileri, dýþ mekan (tasarým) süs bitkileri ve çiçek soðanlarý olarak dört gruba ayrýlýlabilir. Süs bitkileri bu kullaným amaçlarý dýþýnda gýda maddesi olarak da deðerlendirilebilmektedir. Bahçe tarýmý kadar eski olan yenilebilir peyzaj kavramý bunlarýn baþýnda gelir. Yenilebilir peyzaj; kýsaca peyzaj tasarýmýnda gýda özelliði bulunan süs bitkilerinin kullanýlmasýdýr. Yenilebilir peyzaj uygulamalarýnda; yenilebilir süs bitkilerinin yapraklarý, çiçekleri, meyveleri ve tohumlarý gýda maddesi olarak deðerlendirilebilmektedir. Yenilebilir peyzaj uygulamalarý estetik unsurlara önem verirken ayný zamanda yenilebilme özelliðine de dikkat etmektedir. Buna göre bitkisel tasarým gerçekleþtirilmektedir. Yenilebilir peyzajlar kent yaþamý içinde, doðasýndan ve doðal yaþamdan gittikçe uzaklaþan, yalnýzlaþan insanlarý bir nebze olsun doðal yaþama ve doðasýna baðlayan bitkisel tasarýmlar olmuþlardýr. Ýnsanlar bu alanlarda gezip, eðlenip, dinlenirken ayný zamanda bir meyveyi dalýndan koparýp, taze tüketmenin duygusunu ve tadýný alma þansý doðmuþtur. Yenilebilir peyzaj alanlarý insanlarýn paylaþýmlarýnýn arttýðý, sosyalleþtiði yerler olmuþtur. Bu baðlamda peyzaj alanlarýnda kullanýlabilecek yenilebilir süs bitkilerinin arttýrýlmasý, bu paylaþým ve iþlevleri de arttýrabilecektir. Amaç: Bu çalýþma peyzaj düzenlemelerinde kullanýlan yenilebilir süs bitkilerini belirlemek, yenilebilir süs bitkileri hakkýnda kýsa bilgiler vermek için gerçekleþtirilmiþtir. Kapsam: Peyzaj düzenlemelerinde kullanýlan bitki türleri ele alýnmýþ, bu bitkiler içindeki dýþ mekan süs bitkileri ve yenilebilir süs bitkileri üzerine odaklanýlmýþtýr. Sýnýrlýklar: Peyzaj düzenlemelerinde kullanýlan dýþ mekan süs bitkileri içindeki yenilebilir süs bitki türlerinin, özellikleri, tüketilen kýsýmlarý ve içerikleri hakkýnda bilgiler verilmiþtir. Yöntem: Yenilebilir süs bitkileri ile ilgili ayrýntýlý bilgilere ulaþabilmek için kitaplar, dergiler, ansiklopediler, makaleler, kongre kitaplarý, yüksek lisans ve doktora tezleri, internet kaynaklarý taranmýþtýr. Böylece; yenilebilir süs bitkileri hakkýnda içerikler oluþturulmuþ. Bitki türlerinin botanik ve dendrolojik özellikleri, ekolojik istekleri, çoðaltma yöntemleri, kullaným alanlarý ve peyzaj tasarýmýnda kullanýmlarý ile gýda olarak tüketilen kýsýmlarý hakkýnda bilgiler verilmiþtir. Bulgular: Peyzaj tasarýmlarýnda genellikle dýþ mekan süs bitkileri kullanýlmaktadýr. Dýþ mekan süs bitkileri içinde çalýlar, aðaçlar, sarýlýcý ve týrmanýcý bitkiler, yer örtücü bitkiler ve soðanlý bitkiler yer almaktadýr. Dýþ mekan süs bitkilerinin çoðunluðu çok yýllýk bitkilerdir. Yenilebilir peyzaj bitkileri hem gýda hem süs bitkisi olarak deðerlendirilen bitkilerdir. Bu bitkilerin hem estetik hem de gýda deðeri bulunmaktadýr. Yenilebilir süs bitkilerinin deðerlendirilen kýsýmlarý çiçek, meyve, yaprak, tohum ve toprak altý organlarýdýr. Agastache foeniculum, Begonia × tuberhybrida, Calendula officinalis, Chrysanthemum spp., Dianthus, Hemerocallis, Rosa spp. Syringa vulgaris, Tagetes patula, Tropaeolum majus, ve Tulipa spp., Viola × wittrockiana çiçekleri tüketilen süs bitkileri türleri arasýndadýr. Bellis perennis ve Tropaeolum majus türlerinin çiçek tomurcuklarý yenilmektedir. Sardunya, biberiye, adaçayý, ekinezya yenilebilir süs bitkileri ve týbbi ve aromatik bitkiler grubunda yer almaktadýr. Prunus spinosa L. meyvesi deðerlendirilen süs bitkisidir. Sonuç: Peyzaj düzenlemelerinde kullanýlan yenilebilir süs bitkisi türlerinin sayýsý oldukça sýnýrlýdýr. Araþtýrmalarla bitkisel tasarýmda kullanýlabilecek yenilebilir süs bitkisi türlerinin belirlenmesi yenilebilir peyzaj uygulama oranýný arttýracaktýr.
Anahtar Kelimeler: Yenilebilir süs bitkileri, Yenilebilir peyzaj, Süs bitkileri, Yetiþtiricilik
|
