Ýnsan, soyut düþünebildiðini bildiðimiz tek canlýdýr. Bu soyut düþünme yeteneði ile biriktirebildiklerine kültür; kültürlerin toplamý ile ortaya çýkan kavrama da uygarlýk denir. Literatürde, uygarlýk tarihi için bazý dönüþüm noktalarý tespit edilmiþtir. Bunlar; “tarým devrimi”, “kentleþme devrimi” ve “endüstri devrimi”dir. Bu çalýþma günümüzde yapýlýyor olsa idi; bunlara, veri iþleme ve depolama biçimlerini tümden deðiþtiren “internet devrimi” ve çok yakýn bir gelecekte öngörülen ve uygarlýðýmýzý gezegenler arasý bir kimliðe taþýyacak “Mars’a yerleþim” dönüþümleri de þüphesiz eklenirdi. Tüm bu dönüþümler yaþanmakta iken mimarlýk her zaman; elde edinilebilen malzeme, tecrübe edilmiþ yapý teknolojisi ve toplumsal, kültürel ve ekonomik unsurlarý bünyesinde bulunduracak þekilde geliþmiþliðin ve yaþam tarzýnýn göstergesi olmuþtur. Uygarlýðýmýzýn ilk kýrýlma noktasý olan tarým devriminin gerçekleþtiði dönem olan Neolitik ve Neolitik mimarlýk üzerine çalýþmak, bu baðlamda anlamlýdýr. Bugün, Mars’a yerleþim için Mars’tan yapý malzemesi üretmek gibi vernaküler mimarlýk kimliðinde çalýþmalar kurgulanmaktadýr ve tüm ileri teknolojimize raðmen Mars hakkýndaki bilgi düzeyimiz, belki de Neolitik dönemde Dünya hakkýndaki bilgi düzeyimiz ile eþlenebilir konumdadýr. Öte yandan, üzerinde yaþadýðýmýz Anadolu; tarihin çoðu noktasýnda doðu ve batý uygarlýklarý arasýnda hem sýnýr hem de köprü iþlevi görmüþtür. Tarihin bir noktasýnda Yunan ile Pers, bir baþka noktasýnda Ýslam ve Hýristiyanlýk, bambaþka bir noktasýnda geleneksel ve modern kültürlerin aracýsý olan Anadolu, Neolitik dönemde de tarým toplumlarý ile avcý-toplayýcý göçebeler arasýndaki köprüdür ve tarýmýn, dolayýsýyla yerleþik hayat ve uygarlýðýn Avrupa’ya Anadolu üzerinden aktarýldýðý görüþü literatürde aðýrlýk kazanmaktadýr. Tüm bu alanlarý kesiþtirdiðimizde ortaya çýkan “Neolitik Anadolu Mimarlýðý” üzerine yapýlacak çalýþmalar; birçok açýdan ve alandan bakýldýðýnda, sadece geçmiþi deðil, bugünü ve yakýn geleceði daha doðru kavramak noktasýnda elimize eþsiz veriler sunacaktýr. Amaç: Bu araþtýrma; seçilmiþ Neolitik Anadolu buluntu yerlerindeki arkeolojik buluntu gruplarýndan mimari kimlikte olanlarýnýn Neolitik dönemdeki geliþimlerin seyri ile olan kesiþimleri ve bu noktalarda yapýlmýþ çalýþmalarýn literatüre katkýlarý üzerine bir derlemeyi amaçlamaktadýr. Kapsam: Araþtýrmanýn kapsamý; modern politik sýnýrlarý ile Türkiye Cumhuriyeti’nin Asya kýtasýnda kalan topraklarý olarak ifade edilen Anadolu’da, Neolitik döneme tarihlenmiþ ve literatüre katký açýsýndan ön plana çýkmýþ Göbeklitepe, Çayönü, Aþýklýhöyük ve Çatalhöyük’teki arkeolojik buluntu türlerinden mimari kimlikte olanlarýndan oluþmaktadýr. Sýnýrlýklar: Türkiye’de yüzey araþtýrmalarý ve kazýlar dahil dört yüzün üzerinde Neolitik buluntu yeri tespit edilmiþ ve bu sayý günden güne artýyor olduðundan; çalýþma, bunlardan araþtýrma çapý ve etkisi ile ön plana çýkanlarý ile sýnýrlandýrýlmýþtýr. Yöntem: Araþtýrmada, öncelikle Neolitik dönem üzerine genel literatür taranmýþ ve bu dönemde uygarlýðýmýzýn önemli dönüþüm noktalarý tespit edilmiþtir. Ayrýca, Anadolu’nun Neolitik dönemdeki önemi ve diðer yerleþim bölgeleri ile olan iliþkileri irdelenmiþtir. Anadolu’da tespit edilen Neolitik buluntu yerlerinin, Neolitik dönemdeki dönüþümlerle olan iliþkisi de incelenerek; buralardaki mimari unsurlarýn doðru deðerlendirilmesi ile ilgili çýkarýmlar yapýlmýþtýr. Saptanan her bir buluntu yeri için üretilmiþ literatür deðerlendirilerek, mimari unsurlarýn ayrýntýlý özellikleri ortaya çýkarýlmýþtýr. Bulgular: Neolitik dönemde uygarlýðýn dönüþüm noktalarý olarak tarým, seramik ve mimarlýk saptanmýþtýr. Bunlardan ilki olan tarýmýn; gezegenin en az altý farklý noktasýnda, birbirinden baðýmsýz olarak deneyimlendiði ortaya çýkmýþtýr. Bu noktalardan biri ve en eskiye tarihleneni olan Yakýndoðu’nun sýnýrlarý tespit edilmiþ ve son dönemde bu sýnýrlar geniþletilerek Anadolu’nun iç bölgelerinden biri halinde deðerlendirildiði sonucuna ulaþýlmýþtýr. Diðer bir önemli dönüþüm olan seramiðin; basit bir teknolojik geliþimdense tarýmsal üretimin kurumsallaþmasýný temsil ettiði ve literatürde Neolitik dönemi ikiye bölecek (Seramiksiz ve Seramikli Neolitik) etkide olduðu gözlemlenmiþtir. Üçüncü dönüþüm ve çalýþmanýn odaðý olan mimari ise; Neolitiðin öncülü olan Paleolitik dönemdeki avcý-toplayýcýlarýn geçici kamplarý, yeterli besin bulunduðunda ortaya çýkan daha uzun soluklu mevsimsel kamplarý ve nihayet Neolitikte tarýmýn deneyimlenmesi ile yaygýnlaþan yerleþik hayat ile tümden kalýcý yapýlarýn ortaya çýkmasý baðlamýnda ele alýnmýþtýr. Yine konut yapýlarýnýn; Seramiksiz Neolitiðin baþlarýnda dairesel biçimde iken, Seramiksiz Neolitiðin sonlarýnda dikdörtgensel biçime dönüþtüðü, Seramikli Neolitikte ise dikdörtgensel ve çok bölümlü biçime evirildiði sonucuna ulaþýlmýþtýr. Ayrýca Neolitikte; konut yapýlarý dýþýnda, toplu halde yaþamanýn bir getirisi olarak kamusal yapýlarýn kimi buluntu yerlerinde ortaya çýktýðý görülmüþtür. Sonuç: Çalýþmanýn sonucunda, Anadolu’da saptanan Neolitik buluntu yerlerinden güneydoðuda yer alan ikisinin (Göbeklitepe ve Çayönü) gerek kültürel gerekse de mimari açýlardan, Yakýndoðu’nun Anadolu dýþýndaki geleneksel çekirdeði olan Bereketli Hilal yerleþimleri ile iliþkilendirilebildiði; diðer ikisinin (Aþýklýhöyük ve Çatalhöyük) ise, özellikle mimaride oldukça özgün bir geliþim gösteren Orta Anadolu bölgesini temsil ettiði çýkarýmýnda bulunulmuþtur. Ayrýca her bir buluntu yeri için de özgün deðerlendirmeler ortaya çýkarýlmýþtýr. Göbeklitepe’de konut yapýsýnýn bulunmayýp yapýlarýn tamamýnýn kamusal nitelikte olduðu ve Çayönü’ndeki yapý katmanlarýnýn daireselden dikdörtgensel biçime dönüþümün tüm aþamalarýný gösterir kimlikte olduðu fark edilmiþtir. Güneydoðudakilerden daha geç bir döneme tarihlenen Aþýklýhöyük’te, Neolitik Orta Anadolu’nun karakteristik biçimi olan ve “petek doku” olarak adlandýrýlan bitiþik dikdörtgensel yapýlar topluluðunun ilk aþamasýnýn görüldüðü ve kamusal kimlikte yapýlarýn varlýðýnýn sürdüðü; Aþýklýhöyük’ten de geç bir döneme tarihlenen Çatalhöyük’te ise petek dokunun varlýðý sürmekte iken, kamusal yapýlarýn ortadan kaybolduðu gözlemlenmiþtir.
Anahtar Kelimeler: Neolitik, Neolitik Anadolu, Neolitik Mimari, Vernaküler Mimari
|