Giriþ: Anadolu, tarih boyunca farklý kültür ve medeniyetlere ev sahipliði yapmýþtýr. Günümüzde de çok kültürlü bir yapýda olan Anadolu’da tüm bu kültürler, uyum içinde, bir arada varlýklarýný devam ettirmektedir. Hem geçmiþte hem de günümüzde görülen bu çok kültürlü ortam, Anadolu’nun sanatsal, estetik ve mimari anlamda da geliþmesini ve zenginleþmesini saðlamýþtýr. Bu sayede günümüz Anadolu topraklarýnda geçmiþten günümüze birçok sanat eseri ve mimari eser ulaþmýþtýr. Yere ve kültüre özgü kurulan Anadolu yerleþimleri, günümüze ulaþan süreçte farklý medeniyetlerin etkisiyle evrilmiþ ve bu süreç boyunca farklý sanat dallarýnýn ve mimari yaklaþýmlarýn temelleri atýlmýþtýr. Bunlardan bir kýsmý günümüze kadar ulaþabilirken bir kýsmý deðiþikliklere uðramýþ; bir kýsmý ise yok olmuþtur. Anadolu’da yerel niteliklerin etkisiyle kurulan köklü yerleþimlerden biri de Elazýð kentidir. Temeli Harput’a dayanan Elazýð, hýzla deðiþen ve modernleþen Anadolu kentleri arasýnda yerini almýþtýr. Tarih boyunca Asur, Huri, Hitit, Urartu, Pers, Sasani, Roma, Bizans, Emevi, Selçuklu, Artuklu, Akkoyunlu ve Osmanlý olmak üzere birçok medeniyete ev sahipliði yapan, ayný zamanda baþta Hristiyanlýk ve Müslümanlýk olmak üzere farklý inançlarý da bünyesinde barýndýrmýþ olan Harput; tüm bu medeniyetlere ve inançlara göre, yere özgü niteliklerle birlikte gerek sanatsal, gerek estetik, gerekse mimari anlamda oldukça nitelikli bir yerleþim olmuþtur. Ancak zamanla yerleþim deðiþime uðramýþ; günümüz Elazýð kent dokusu oluþurken Harput yerleþimine ait eserlerin ancak bir kýsmý günümüze ulaþabilmiþtir. Amaç: Bu çalýþmanýn amacý, yere, kültüre ve medeniyetlere özgü niteliklerle oluþmuþ, yerel yerleþim dokularýnýn günümüze ulaþan süreçteki deðiþimini Elazýð kenti özelinde, sanat, estetik ve mimari baðlamda ele alarak irdelemek; yapýlan araþtýrmalar ýþýðýnda söz konusu sanatsal, estetik ve mimari deðerlerin korunmasýna katký koymaktýr. Bu anlamda köklü bir geçmiþe sahip Harput yerleþimi ve devamýnda hýzlý bir deðiþim ve modernleþme etkisiyle günümüze ulaþan Elazýð kenti, modernleþen bir Anadolu kenti olduðu kadar sahiplik ettiði yerel yerleþim dokusu ile de önemli bir örnektir. Kapsam: Çalýþma kapsamýnda Anadolu’da bulunan yerel yerleþim dokularýnýn günümüze ulaþan süreçteki deðiþimi ve modern birer kente dönüþümü Elazýð örneði üzerinden irdelenerek bu deðiþime sebep olan kullanýcý etkisi, tasarým etkisi, teknoloji etkisi ve koruma bilincinin henüz geliþmemesine baðlý olarak ortaya çýkan durumlar ele alýnacaktýr. Bu baðlamda Elazýð kenti ve kentin köklerini oluþturan Harput, tarihi, coðrafi, sosyo-kültürel, sanatsal ve mimari anlamda detaylandýrýlacaktýr. Yapýlan araþtýrmalar ve gözlenen deðiþimler ýþýðýnda kentin modernleþme sürecindeki sanatsal, estetik ve mimari kayýplarý deðerlendirilecektir. Sýnýrlýlýklar: Araþtýrma Elazýð kenti ve Harput yerel yerleþim dokusu ile sýnýrlandýrýlmýþtýr. Yöntem: Çalýþmanýn temelini oluþturmak baðlamýnda öncelikle genel olarak yerel yerleþim dokularý ve modernleþen Anadolu kentleri deðerlendirilmiþtir. Ardýndan Elazýð kenti ve Harput geleneksel yerleþim dokusu tarihi, sosyal, kültürel, mimari ve sanatsal yönlerden ele incelenmiþtir. Yaþanan deðiþimlerin nedenleri irdelenmiþ ve tahribatýn en aza indirilmesine yönelik deðerlendirmeler yapýlmýþtýr. Bulgular: Çalýþma ile Anadolu kentlerinde yaþanan deðiþimlerin nedenleri, Elazýð kenti özelinde detaylý olarak ortaya çýkarýlmýþtýr. Kullanýcý, tasarým, teknoloji ve koruma bilincindeki eksiklik etkisiyle kentin yerel yerleþim dokusunun korunmasýnýn zorlaþtýðý görülmüþtür. Sonuç: Çalýþmanýn sonucunda elde edilen verilerle, modernleþme süreci hýzla devam eden bir Anadolu kenti olan Elazýð’da geçmiþten günümüze ulaþan kültürel miras gerek sanat ve estetik, gerekse mimari nitelikler özelinde deðerlendirilerek; söz konusu mirasýn korunmasý ve doðru bir þekilde gelecek nesillere aktarýlmasýna yönelik öneriler getirilmiþtir. Bu anlamda yapýlan çalýþmanýn, kentin yitirdiklerini hatýrlatma, yitirilenleri geri kazandýrma ve günümüze ulaþan mirasý koruma baðlamýnda farkýndalýk oluþturacaðý düþünülmektedir.
Anahtar Kelimeler: yerel yerleþim, modernleþen kentler, Anadolu, Elazýð, Harput
|
